Elsje Plantema heeft een les verzorgd voor de Indische School, een educatief programma van Stichting Tong Tong. Ze vertelde over de basisprincipes van de Javaanse gamelan in haar college ‘Gotong Royong, samen aan de slag’. Op de website van de Indische School kun je de les downloaden, klik hier voor de les.
Musicologe Elsje Plantema over gamelan
Musicologe en gamelanspeelster Elsje Plantema ontving in 2011 de Professor Teeuw Prijs voor haar inspanningen voor de gamelanmuziek in Nederland. In het winternummer van De Sobat, het relatiemagazine van Stichting Tong Tong, vertelde Elsje Plantema over haar liefde voor gamelan. Over de eerste keer dat zij gamelanmuziek hoorde, vertelt ze: “De klanken gaven me letterlijk hartkloppingen en bezorgden me kippenvel.”
“Ik was met vakantie in Frankrijk toen ik hoorde dat ik de Professor Teeuw Prijs zou ontvangen. Dat wil zeggen: mij werd gevraagd ‘óf ik de prijs zou willen accepteren’. Natuurlijk! Ik vind het verschrikkelijk leuk!” De Professor Teeuw Prijs wordt sedert 1991 toegekend aan een instelling of persoon in Nederland die zich op het gebied van de muziek en/of wetenschappelijke studie van de muziek bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt voor het bevorderen van de culturele relatie en uitwisseling tussen Indonesië en Nederland. Tong-Tong-voorzitter Ellen Derksen kreeg de prijs in 1998. Elsje Plantema studeerde aan conservatoria in Nederland en Indonesië. Ook studeerde zij ethnomusicologie aan de Universiteit van Amsterdam.
Gamelan en kippenvel
In 1969 maakte ze kennis met de gamelan tijdens een college Muziekwetenschap. “Bij de eerste tonen werd ik gegrepen. Ik had nog nooit gamelan gehoord. De klanken gaven me letterlijk hartkloppingen en bezorgden me kippenvel. Ik wist meteen: deze muziek wil ik spelen.” Het was het begin van een lange carrière ‘in de gamelan’. Plantema leidt sinds 1978 verschillende gamelanorkesten en -ensembles, waarmee zij talloze concerten, wajangvoorstellingen en dansproducties verzorgde. Ook is zij als docent gamelan verbonden aan het Conservatorium van Amsterdam en was betrokken bij de oprichting van het Gamelanhuis in Amsterdam. Sinds haar kennismaking met gamelan in 1969 is er heel wat veranderd in Nederland, weet ze. “Er zijn tegenwoordig heel wat meer gamelangroepen actief dan destijds, die naast Javaanse muziek nu
ook Balinese gamelan en nieuw gecomponeerde muziek spelen. Mede door de contacten met Indonesië is het niveau van de groepen flink gestegen. Gamelan is een vak geworden aan enkele conservatoria en muziekscholen, en componisten, zoals Sinta Wullur, zijn meer en meer geïnteresseerd geraakt in de gamelan. Ik geef op dit moment les aan drie jonge componisten die met muziek voor gamelan bezig zijn.”
Compleet verrast
Elsje Plantema heeft vaak op de Pasar Malam Besar/Tong Tong Fair opgetreden. De eerste keer was medio jaren zeventig, de laatste keer afgelopen editie, toen haar ensemble Widosari composities van de Amerikaanse componist Harrison speelde. Bijzonder was de toevoeging van de saxofoon. Vanwege haar Indische roots is de Tong Tong Fair een goede omgeving voor gamelan. Plantema noemt het publiek “prettig en dankbaar”. Zélf heeft Plantema ook Indische roots, al wist ze dat niet toen ze in 1969 verslingerd raakte aan de gamelan. “Mijn moeder vertelde mij pas in 1971 dat mijn overgrootvader – de opa van mijn vader – in 1874 naar Nederlands-Indië was gegaan om er als onderwijzer te werken in Solo. Daar trouwde hij met een Javaanse vrouw met ook Brits en Nederlands bloed. Ik was compleet verrast door dit verhaal.” De vader van Plantema werd in Nederland geboren en stierf toen zij zestien jaar was. “We hebben er nooit over gesproken en ik heb het later niet meer kunnen vragen. Het heeft me wel veel duidelijk gemaakt want toen ik voor het eerst in Indonesië kwam, voelde ik me daar meteen thuis. Waarschijnlijk herkende ik de sfeer van mijn vader.”
Samenspel
In het buitenland is de gamelan nog steeds vrij onbekend, maar door het Indische verleden van Nederland is de gamelan hier redelijk bekend. “Het gaat goed met de gamelan in Neder-land”, stelt Plantema vast. Maar ze vreest het effect van de bezuinigingen op de culturele sector. “Ik heb allerlei projecten opgezet met dalangs en dansers en met nieuwe en traditionele muziek. Ook al repeteren we gratis, je hebt nou eenmaal geld nodig om iets te creëren.” De aangekondigde bezuiniging op het Tropentheater en Museum Nusantara gaat haar aan het hart. Elsje Plantema hoeft niet lang na te denken over de vraag wat haar zo aantrekt in gamelanmuziek. “Natuurlijk de klank van dat fantastische instrumentarium en het karakter van de Javaanse muziek. In een gamelanorkest draait alles om het geheel, het groepsproces, het samenspel. De kendangspeler heeft weliswaar een leidende rol, maar die is eerder bindend dan autoritair. Al spelende moet je je concentreren op het geheel, je eigen rol daar voortdurend op afstemmen, en elkaar de ruimte geven. Dat probeer ik tijdens mijn lessen uit te dragen.”
Op 21 december 2011 nam Elsje Plantema de Professor Teeuwprijs in ontvangst.
(Dit artikel verscheen in 2011 in De Sobat, een magazine voor donateurs van Stichting Tong Tong.